Επιχειρήσεις Paperclip & Osoaviakhim : Η μυστική κούρσα για την εκμετάλλευση της ναζιστικής έρευνας.

Επιχειρήσεις Paperclip & Osoaviakhim : Η μυστική κούρσα για την εκμετάλλευση της ναζιστικής έρευνας.

Όταν ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος έφτασε στο τέλος του, την άνοιξη του 1945, η ναζιστική Γερμανία είχε καταρρεύσει και ο κόσμος στεκόταν μπροστά σε ένα νέο, άγνωστο σταυροδρόμι. Από τις στάχτες του πολέμου αναδύθηκαν δύο υπερδυνάμεις: οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Σοβιετική Ένωση. Η πρώτη τους «μάχη» δεν δόθηκε με όπλα, αλλά με μυαλά και μάλιστα με τα πιο προηγμένα μυαλά που είχε να προσφέρει η ναζιστική Γερμανία.

Στην καρδιά αυτής της κούρσας βρισκόταν ένα ανεκτίμητο έπαθλο: οι Γερμανοί επιστήμονες, μηχανικοί και τεχνολόγοι που είχαν αναπτύξει μερικά από τα πιο καινοτόμα όπλα της εποχής από τους πυραύλους V-2 μέχρι τα πρώτα αεριωθούμενα μαχητικά Me 262. Και οι δύο υπερδυνάμεις είχαν έναν κοινό στόχο: να εντάξουν αυτή την τεχνογνωσία στα δικά τους προγράμματα, εξασφαλίζοντας τεχνολογική υπεροχή στον επερχόμενο Ψυχρό Πόλεμο.

Η Operation Paperclip ξεκίνησε αμέσως μετά τη γερμανική συνθηκολόγηση, τον Μάιο του 1945. Επισήμως, στόχος της ήταν η μεταφορά επιστημόνων στις ΗΠΑ για την αξιοποίηση της γνώσης τους σε αεροναυπηγική, πυραυλική, χημικά όπλα και ιατρική έρευνα. Στην πράξη, όμως, ήταν ένας αγώνας δρόμου για να μην πέσουν αυτοί οι επιστήμονες στα χέρια της Σοβιετικής Ένωσης.

Ο πιο γνωστός εξ αυτών ήταν ο Βέρνερ φον Μπράουν (Wernher Magnus Maximilian Freiherr von Braun), επικεφαλής του προγράμματος V-2. Μαζί με την ομάδα του από το Peenemünde, αποτέλεσαν τη ραχοκοκαλιά του αμερικανικού πυραυλικού προγράμματος, οδηγώντας τελικά στο Saturn V και την αποστολή Apollo.

Η στρατηγική των ΗΠΑ ήταν σχετικά «ήπια». Οι επιστήμονες κλήθηκαν να εργαστούν με υψηλές απολαβές, άνετες συνθήκες και την υπόσχεση μιας νέας ζωής. Σε πολλές περιπτώσεις, οι φάκελοί τους καθαρίστηκαν από κατηγορίες συνεργασίας με το ναζιστικό καθεστώς, ώστε να γίνουν πολιτικά και κοινωνικά αποδεκτοί. Η αμερικανική μέθοδος συνδύαζε δέλεαρ και προσεκτικό «καθάρισμα» των ιστορικών τους, δημιουργώντας ένα περιβάλλον που έκανε τη μετάβαση ομαλή αν και όχι πάντα ηθικά αψεγάδιαστη.

Στην άλλη πλευρά του Σιδηρού Παραπετάσματος, οι Σοβιετικοί είχαν διαφορετική προσέγγιση. Η Επιχείρηση Osoaviakhim, που πραγματοποιήθηκε στις 21–22 Οκτωβρίου 1946, ήταν μια αιφνιδιαστική, μαζική μεταφορά χιλιάδων Γερμανών επιστημόνων, τεχνικών και των οικογενειών τους από την Ανατολική Γερμανία προς τη Σοβιετική Ένωση.

Οργανώθηκε από το NKVD, τη σοβιετική μυστική αστυνομία, και εκτελέστηκε με στρατιωτική ακρίβεια. Περίπου 2.200 ειδικοί και 3.800 συγγενείς φορτώθηκαν σε 92 τρένα και στάλθηκαν σε κλειστές πόλεις και εργαστήρια. Εκεί εργάστηκαν σε προγράμματα πυραύλων, αεροσκαφών και χημικών όπλων, ενώ ζούσαν σε ελεγχόμενο περιβάλλον, χωρίς δυνατότητα ελεύθερης μετακίνησης.

Σε αντίθεση με την Αμερικανική Paperclip, η Osoaviakhim δεν ήταν εθελοντική. Η ΕΣΣΔ ήθελε γρήγορα να καλύψει το τεχνολογικό κενό και να προετοιμαστεί για την πρώτη φάση της διαστημικής κούρσας. Οι επιστήμονες ήταν κρίσιμα εργαλεία σε αυτήν την προσπάθεια και η διαδικασία δεν άφηνε περιθώρια διαπραγμάτευσης.

Αν παρακολουθήσουμε τα γεγονότα σαν να κινούνται παράλληλες ράγες, η εικόνα της κούρσας γίνεται πιο ξεκάθαρη:

– Μάιος 1945 : ΗΠΑ – Έναρξη αναζήτησης επιστημόνων με έμφαση στην πυραυλική και αεροναυπηγική.
ΕΣΣΔ – Καταγραφή εργοστασίων και ειδικών στην Ανατολική Γερμανία, προετοιμασία μελλοντικής μεταφοράς.

– Σεπτέμβριος 1945 : ΗΠΑ – Πρώτες ομάδες εγκαθίστανται στο White Sands.
ΕΣΣΔ – Συλλογή εξαρτημάτων και σχεδίων V-2 για αντιγραφή.

– 1946 (πριν Οκτώβριο) : ΗΠΑ – 300 επιστήμονες εργάζονται ήδη σε αμερικανικά κέντρα.
ΕΣΣΔ – Οργανώνεται η μαζική μεταφορά χιλιάδων ειδικών από το NKVD.

– 21 με 22 Οκτωβρίου 1946 : ΗΠΑ – Κανονική ροή στρατολόγησης χωρίς θεαματικές κινήσεις. ΕΣΣΔ – Εκτελείται η Osoaviakhim: 2.200 επιστήμονες και 3.800 συγγενείς μεταφέρονται σε 92 τρένα σε κλειστές ερευνητικές πόλεις.

– 1947 με 1950 : ΗΠΑ – Ανάπτυξη πυραύλου Redstone σε συνεργασία με στρατό και αεροπορία. ΕΣΣΔ – Ολοκλήρωση R-1, πιστό αντίγραφο του V-2, βελτίωση κινητήρων και γραμμών παραγωγής.

– 1953 με 1957 : ΗΠΑ – Σχεδιασμός πυραύλων Saturn, ένταξη των γερμανικών ομάδων στη NASA. ΕΣΣΔ – Ανάπτυξη R-7 Semyorka, εκτόξευση Sputnik 1 (1957).

– 1961 : ΗΠΑ – Επιτάχυνση του προγράμματος Apollo υπό τον Βέρνερ φον Μπράουν.
ΕΣΣΔ: Ο Γιούρι Γκαγκάριν γίνεται ο πρώτος άνθρωπος στο διάστημα.

– 1969 : ΗΠΑ – Apollo 11, πρώτη προσσελήνωση, στρατηγική νίκη στην κούρσα του διαστήματος. ΕΣΣΔ – Προγράμματα Soyuz συνεχίζονται, αλλά η ΕΣΣΔ χάνει τη μάχη για το φεγγάρι.

Η Operation Paperclip τροφοδότησε άμεσα το αμερικανικό διαστημικό πρόγραμμα και ενίσχυσε την τεχνολογική υπεροχή των ΗΠΑ στον Ψυχρό Πόλεμο. Οι ομάδες των Γερμανών επιστημόνων, με επικεφαλής τον φον Μπράουν, οδήγησαν στους πυραύλους Saturn και το Apollo 11, αλλά η τεχνογνωσία τους εξαπλώθηκε και σε στρατιωτικά και πολιτικά έργα.

Η Operation Osoaviakhim βοήθησε τη Σοβιετική Ένωση να κερδίσει την πρώτη φάση της διαστημικής κούρσας. Οι R-1 και R-7 πύραυλοι, η εκτόξευση του Sputnik και η αποστολή του Γκαγκάριν ήταν άμεσοι καρποί της μαζικής στρατολόγησης. Παρά τον βίαιο χαρακτήρα της, η επιχείρηση καθόρισε σημαντικά τη σοβιετική τεχνολογική υποδομή και έδωσε ώθηση στα πρώτα διαστημικά επιτεύγματα.

Παρά τις διαφορετικές στρατηγικές εθελοντική στρατολόγηση στις ΗΠΑ, υποχρεωτική μεταφορά στην ΕΣΣΔ και οι δύο επιχειρήσεις δείχνουν πόσο κρίσιμη ήταν η γνώση και η εξειδίκευση των ανθρώπινων πόρων στη διαμόρφωση της παγκόσμιας ισχύος και της τεχνολογικής κυριαρχίας.

Το ενδιαφέρον δεν σταματά στα ονόματα των επιχειρήσεων ή στις ημερομηνίες. Το πιο συναρπαστικό στοιχείο είναι η αντίθεση των προσεγγίσεων: από τη μια, η Αμερική προσπαθεί να γλυκάνει τους επιστήμονες, δημιουργώντας ένα περιβάλλον που να μοιάζει σχεδόν δελεαστικό, ενώ η Σοβιετική Ένωση αρπάζει τα μυαλά… κυριολεκτικά, σε μια νύχτα, για να τα εντάξει στα δικά της μυστικά προγράμματα.

Και τα δύο σενάρια έχουν τη δική τους ηθική και ανθρώπινη διάσταση. Από τη μία, η Paperclip δημιουργεί ένα είδος «τεχνολογικού melting pot» στις ΗΠΑ, που θα οδηγήσει στην κατάκτηση της Σελήνης. Από την άλλη, η Osoaviakhim δείχνει πόσο αποφασιστική ήταν η ΕΣΣΔ να κλείσει το τεχνολογικό κενό της, ακόμη κι αν η διαδικασία ήταν εξαιρετικά σκληρή.

Η κούρσα αυτή δεν ήταν απλώς μια ιστορία για επιστήμονες και πυραύλους. Ήταν η στιγμή που το ανθρώπινο μυαλό και η γνώση έγιναν στρατηγικά όπλα, οι οποίες καθόρισαν τη γεωπολιτική και τεχνολογική πορεία του πλανήτη για δεκαετίες.