Τσαρλς Φορντ (Charles Fort, 1874–1932). Ο Πατέρας της Εναλλακτικής Γνωσιολογίας.

Τσάρλς Φόρντ (Charles Fort, 1874–1932). Ο Πατέρας της Εναλλακτικής Γνωσιολογίας.

Γεννήθηκε το 1874 στο Όλμπανι της Νέας Υόρκης. Από νωρίς έδειξε μια ευαισθησία σε θέματα παρατήρησης, μνήμης και κριτικής σκέψης, αν και ποτέ δεν ακολούθησε την παραδοσιακή ακαδημαϊκή οδό. Ο πατέρας του ήταν αυταρχικός και η παιδική του ηλικία χαρακτηρίστηκε από ένταση και μοναχικότητα παράγοντες που τον ώθησαν να δημιουργήσει έναν εσωτερικό κόσμο γεμάτο ερωτήσεις και σκεπτικισμό.

Σε νεαρή ηλικία ταξίδεψε στο εξωτερικό, πέρασε από φάσεις φτώχειας και ασθένειας, και παράτησε σπουδές και καριέρες που δεν του ταίριαζαν. Το πάθος του ήταν η συλλογή παραδόξων και το ξεψάχνισμα βιβλιοθηκών για παρατηρήσεις που οι επιστήμονες αποσιωπούσαν ή θεωρούσαν «ανώφελες». Από αυτό το ενδιαφέρον γεννήθηκε ο Φορντιανός στοχασμός.

Ο Φόρντ έγινε γνωστός κυρίως μέσω των βιβλίων του :

– The Book of the Damned (1919)
– New Lands (1923)
– Lo! (1931)
– Wild Talents (1932)

Τα έργα αυτά δεν είναι μυθοπλασία ούτε επιστημονικά εγχειρίδια. Αντίθετα, είναι ένα υβρίδιο γλωσσικής ιδιοφυΐας, φιλοσοφικής ειρωνείας και μετα-επιστημονικής ανάλυσης. Σε αυτά καταγράφει χιλιάδες παραδείγματα «ανεξήγητων» φαινομένων: βροχές βατράχων, μυστηριώδη φώτα στον ουρανό, εξαφανίσεις ανθρώπων, τηλεπαθητικές εμπειρίες, ανεξήγητες καταγραφές από εφημερίδες και επιστημονικά περιοδικά.

Αυτό που τον ξεχώρισε δεν ήταν η ίδια η καταγραφή, αλλά η κριτική ματιά του: γιατί αγνοεί η επιστήμη αυτά τα φαινόμενα; Ποιος καθορίζει τι είναι “γνώση” και τι “ανοησία”;

Ο Φόρντ δεν ήταν απλώς ένας συλλέκτης παραδόξων. Ήταν γνωσιολογικός αναστάτης. Πίστευε ότι η κυρίαρχη επιστήμη είναι ένα σύστημα πίστης, όχι απαραίτητα πιο “αληθινό” από τη μαγεία ή τον μυστικισμό απλώς πιο κοινωνικά αποδεκτό.

«Αν κάτι δεν ταιριάζει στο σύστημα, το αγνοούμε. Αν είναι περίεργο, το θάβουμε. Αν μας ενοχλεί, το γελοιοποιούμε.»

Αυτό είναι το θεμέλιο της εναλλακτικής γνωσιολογίας του Φόρντ : ότι η γνώση δεν είναι αντικειμενική, αλλά προϊόν κοινωνικών και πολιτισμικών φιλτραρισμάτων.
Για τον Φόρντ, δεν υπήρχαν απόλυτες αλήθειες. Υπήρχαν μόνο “κυρίαρχα μοντέλα”, τα οποία βασίζονται σε ανθρώπινες προκαταλήψεις, ψυχολογικές ανάγκες και κοινωνικές δομές. Όταν ένα φαινόμενο δεν ταιριάζει, απλώς το “δαμονοποιούμε” εξ ου και ο τίτλος του The Book of the Damned, δηλαδή “Το Βιβλίο των Καταραμένων”, αυτών που η επιστήμη απέκλεισε.

Ο Φόρντ επινόησε την έννοια του damned fact γεγονότα που είναι καλά τεκμηριωμένα, αλλά απορρίπτονται επειδή δεν ταιριάζουν στις θεωρίες. Αυτά τα “απορριφθέντα” είναι η βάση της εξέλιξης της σκέψης, σύμφωνα με εκείνον. Πρότεινε ότι οι επιστήμονες είναι ιερείς μιας νέας θρησκείας: του ορθολογισμού. Ό,τι δεν μπορεί να μετρηθεί ή να εξηγηθεί, απορρίπτεται ως “ψευδές”, όχι γιατί είναι ψευδές, αλλά γιατί απλώς δεν χωράει.

Η σκέψη του θύμιζε τους σοφιστές της αρχαιότητας και τους μεταμοντέρνους φιλοσόφους πριν ακόμη εμφανιστούν: μια πρόκληση στην αυθεντία, μια επίθεση κατά της μονολιθικότητας της “γνώσης”.

Παρότι αγνοήθηκε από την ακαδημαϊκή κοινότητα της εποχής του, η επιρροή του ήταν καθοριστική σε διάφορους χώρους:

– Στη λογοτεχνία, επηρέασε συγγραφείς όπως ο Χ.Φ. Λάβκραφτ, ο Τζων Κήλ (The Mothman Prophecies), ακόμα και τον Μπόρχες.
– Στην παραψυχολογία και τα UFO, πολλοί ερευνητές υιοθέτησαν τη φορντιανή στάση σκεπτικισμού απέναντι στην καθεστηκυία τάξη.
– Στην ποπ κουλτούρα, οδήγησε σε εκπομπές όπως το The X-Files, που υιοθετούν τη λογική «η αλήθεια είναι εκεί έξω, αλλά κανείς δεν θέλει να τη δει».

Ο ίδιος δεν ισχυρίστηκε ποτέ ότι πίστευε στα φαινόμενα που μελετούσε. Ήταν αγνωστικιστής από επιλογή: ενδιαφερόταν περισσότερο για το τι σημαίνουν τα φαινόμενα ως παραβιάσεις της κανονικότητας, παρά για το αν είναι «αληθινά». Η γραφή του Φόρντ είναι ιδιόμορφη, συχνά ειρωνική, γεμάτη υπαινιγμούς και παιχνιδιάρικες φράσεις. Δεν ήθελε να προσφέρει “συμπεράσματα”, αλλά να ταράξει τα νερά. Επέμενε ότι δεν υπάρχει τελική απάντηση και ότι κάθε ερώτηση μπορεί να γεννήσει δέκα νέες.

Στο έργο του Lo! γράφει: «Είμαστε κυματισμοί μέσα σε ένα πέλαγος που δεν γνωρίζουμε. Και κάθε απόπειρα να το εξηγήσουμε είναι ένα μικρό παραμύθι που λέμε στους εαυτούς μας για να μην τρελαθούμε.»

Ο όρος “Fortean” χρησιμοποιείται για να περιγράψει οποιοδήποτε ερευνητικό πεδίο σχετίζεται με ανεξήγητα φαινόμενα, πέρα από την αποδεκτή επιστημονική ορθοδοξία. Από το 1931 ιδρύθηκε η Fortean Society, με μέλη όπως ο Τέοντορ Ντρέιζερ και ο Μπέν Χέχτ. Σήμερα υπάρχουν περιοδικά, ιστοσελίδες, ακόμα και ακαδημαϊκά συνέδρια με φορντιανή θεματολογία.

Ο Φόρντ είναι ο ήσυχος προφήτης μιας γνωσιολογικής αμφισβήτησης που βρίσκει έδαφος στις σημερινές συζητήσεις για την “παραπληροφόρηση”, την “επιστημονική αυθεντία” και την πολυπλοκότητα της αλήθειας. Αν ζούσε σήμερα, ίσως δεν θα αρνιόταν την επιστήμη αλλά θα απαιτούσε να μην είναι μοναδική πηγή της γνώσης.

Ο Τσάρλς Φόρντ μας άφησε μια πολύτιμη κληρονομιά: τη δύναμη να αμφισβητούμε. Η εναλλακτική γνωσιολογία του δεν ήταν άρνηση της λογικής, αλλά επιθυμία για ευρύτερους ορίζοντες σκέψης. Σε έναν κόσμο που συνεχώς κατασκευάζει “πλαίσια ερμηνείας”, ο Φόρντ μάς υπενθυμίζει πως τα σημαντικότερα ίσως είναι όσα περισσεύουν αυτά που δεν χωρούν σε κανένα πλαίσιο.

Ο ίδιος δεν ζήτησε να τον πιστέψουμε. Ζήτησε απλώς να κοιτάξουμε αλλιώς.