Carlos Castaneda. Ανάμεσα στην γνώση και τον μύθο.

Carlos Castaneda. Ανάμεσα στην γνώση και τον μύθο.

Ο Carlos Castaneda (25/12/1925 – 27/04/1988) υπήρξε μια από τις πιο αμφιλεγόμενες και εμβληματικές φυσιογνωμίες του 20ού αιώνα στον χώρο της πνευματικής αναζήτησης, της ανθρωπολογίας και της εναλλακτικής κοσμοθεώρησης. Με το έργο του που ξεκίνησε τη δεκαετία του 1960, έφερε στο προσκήνιο έναν εντελώς διαφορετικό τρόπο αντίληψης της πραγματικότητας, αντλώντας υλικό σύμφωνα με τον ίδιο από την παράδοση των σαμάνων του Μεξικού και ιδιαίτερα από τον μυστηριώδη δάσκαλο του, τον Ντον Χουάν Ματους, έναν “μάγο” της φυλής Γιακί. Το κατά πόσον τα γραπτά του βασίζονται σε πραγματικές εμπειρίες ή αποτελούν μυθοπλασία παραμένει θέμα έντονης συζήτησης. Ωστόσο, η επίδρασή του στο πεδίο της εναλλακτικής πνευματικότητας, του νεοσαμανισμού και της αντιακαδημαϊκής ανθρωπολογίας είναι αναμφισβήτητη.

Ο Καστανιέδα γεννήθηκε το 1925 στο Περού, αν και για πολλά χρόνια προσπαθούσε να αποκρύψει ή να παραποιήσει τα προσωπικά του στοιχεία, λέγοντας διαφορετικά πράγματα για την καταγωγή και την ηλικία του. Το 1951 μετανάστευσε στις ΗΠΑ και εγγράφηκε στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια στο Λος Άντζελες (UCLA), όπου σπούδασε ανθρωπολογία. Ήταν στο πλαίσιο της ακαδημαϊκής του έρευνας για τις παραδοσιακές πρακτικές θεραπευτών ιθαγενών του Μεξικού που σύμφωνα με τον ίδιο γνώρισε τον Ντον Χουάν.

Το 1968 εξέδωσε το πρώτο του βιβλίο με τίτλο «The Teachings of Don Juan: A Yaqui Way of Knowledge» («Οι διδασκαλίες του Δον Χουάν: Ένας Γιακί Δρόμος της Γνώσης»), το οποίο έγινε άμεσα επιτυχία και προκάλεσε τεράστιο ενδιαφέρον στην ακαδημαϊκή και πνευματική κοινότητα. Το έργο παρουσιάστηκε ως ανθρωπολογική εργασία, αλλά το ύφος του και οι αφηγήσεις του ξεπερνούσαν τα όρια της επιστήμης και πλησίαζαν τον μυστικισμό και τη λογοτεχνία.

Κεντρικό πρόσωπο στο έργο του Καστανιέδα είναι ο Ντον Χουάν Ματους, ένας ηλικιωμένος Ινδιάνος της φυλής Γιακί, ο οποίος σύμφωνα με τον συγγραφέα ηταν γνώστης μιας αρχαίας παράδοσης “μάγων” ή “πολεμιστών” που είχαν επιτύχει να δουν την πραγματικότητα με τρόπους μη προσβάσιμους στον μέσο άνθρωπο. Μέσα από ένα είδος πνευματικής μύησης, ο Ντον Χουάν προσπαθούσε να μεταδώσει στον Καστανιέδα μια νέα μορφή αντίληψης, βασισμένη όχι στη λογική και την καθημερινή εμπειρία, αλλά στην άμεση γνώση (gnosis), μέσω οραματισμών, σαμανικών τεχνικών, χρήσης ψυχοτρόπων ουσιών και στοχαστικής σιωπής.

Στον κόσμο του Ντον Χουάν, η “καθημερινή πραγματικότητα” είναι μια συμβατική κατασκευή που διαμορφώνεται από τη γλώσσα, την κοινωνικοποίηση και τις προσδοκίες. Αντίθετα, ο «πολεμιστής της γνώσης» μαθαίνει να “σταματά τον κόσμο” (stop the world), δηλαδή να αποδομεί αυτή τη συμβατική πραγματικότητα ώστε να εισέλθει σε άλλα επίπεδα ύπαρξης και συνείδησης.

Το έργο του Καστανιέδα είναι πολυσχιδές, αλλά περιλαμβάνει κάποιες βασικές φιλοσοφικές και υπαρξιακές έννοιες:

– Ο πολεμιστής της γνώσης: Δεν είναι στρατιώτης αλλά κάποιος που έχει αναλάβει την προσωπική του ευθύνη απέναντι στη ζωή, την ενέργεια και τη γνώση. Ζει με αυτοπειθαρχία, πρόθεση και ταπεινότητα.

– Η πρόθεση (Intent): Μια κοσμική δύναμη που δημιουργεί την πραγματικότητα. Ο “πολεμιστής” μαθαίνει να ευθυγραμμίζεται με την πρόθεση και να τη χρησιμοποιεί συνειδητά.

– Η σιωπηλή γνώση: Μια μορφή κατανόησης πέρα από τις λέξεις και τις σκέψεις. Προσεγγίζεται μέσω της εσωτερικής σιωπής και της παρατήρησης χωρίς κρίση.

– Το “στάμα του εσωτερικού διαλόγου”: Η εσωτερική φλυαρία, το διαρκές “μπλα μπλα” του νου, είναι το εμπόδιο για την αντίληψη της αληθινής πραγματικότητας. Ο έλεγχός του θεωρείται κομβικό βήμα.

– Ο τονάλ και ο ναγουάλ: Δύο πλευρές της ύπαρξης. Ο τονάλ είναι η οργανωμένη, καθημερινή πλευρά της ζωής, ενώ ο ναγουάλ είναι το άγνωστο, το χαοτικό, το άρρητο. Ο “Ναγουάλ” είναι επίσης τίτλος για τον πνευματικό οδηγό.

Τα πρώτα έργα του Καστανιέδα εστιάζουν σε σαμανικές τεχνικές που περιλαμβάνουν τη χρήση ψυχοτροπικών φυτών όπως η πεγιότ (peyote) και το Datura. Στη συνέχεια, όμως, η έμφαση μετατοπίζεται στην εσωτερική πειθαρχία, την αυτογνωσία και τις ενεργειακές πρακτικές, που δεν βασίζονται πλέον σε ουσίες αλλά στην εκπαίδευση της προσοχής και της πρόθεσης. Από ένα σημείο και μετά, εισάγεται η έννοια του ανθρώπου ως “ενεργειακό ον”, το οποίο μπορεί να δει την ίδια του την ύπαρξη ως λάμψη ή φωτεινή σφαίρα μια έννοια που θυμίζει τις διδασκαλίες του ερμητισμού και της ανατολικής μυστικιστικής φιλοσοφίας.

Παρόλο που ο Καστανιέδα ισχυρίζεται ότι διδάσκεται την παράδοση των Γιακί, οι πρακτικές και τα φιλοσοφικά του στοιχεία θυμίζουν περισσότερο ένα σύνθετο εσωτερικό σύστημα, το οποίο ορισμένοι μελετητές ταυτίζουν με την αρχαία τολτεκική σοφία. Η ορολογία, όπως ο “δρόμος της καρδιάς”, ο “τελετουργικός θάνατος”, η “ενεργειακή μετατόπιση” και η “διασπασμένη προσοχή”, φαίνεται να ενώνει σαμανικά στοιχεία από διάφορες κουλτούρες, ενώ δεν λείπει και η επιρροή από τον βουδισμό Ζεν και τον γνωστικισμό.

Η έννοια του Ναγουάλ ως δύναμη αλλά και ως ρόλος πνευματικού ηγέτη συναντάται επίσης στον παγκόσμιο εσωτερισμό, καθώς και στην παράδοση των Μεσοαμερικανών, αλλά στο έργο του Καστανιέδα αποκτά μια εντελώς προσωπική και ιδιοσυγκρασιακή χροιά.

Παρά την εμπορική και πνευματική του επιτυχία, το έργο του Καστανιέδα έχει δεχθεί έντονη κριτική. Από τη δεκαετία του 1970, πολλοί ανθρωπολόγοι αμφισβήτησαν τη γνησιότητα των αφηγήσεών του, ισχυριζόμενοι πως ο Ντον Χουάν είναι επινόηση και πως τα βιβλία του είναι περισσότερο λογοτεχνικά έργα παρά επιστημονικές μελέτες. Ποτέ δεν παρουσιάστηκαν αποδείξεις για την ύπαρξη του Δον Χουάν, ούτε υπήρξε επαλήθευση των τόπων ή άλλων προσώπων που περιγράφονται στα βιβλία του.

Η προσωπική του ζωή επίσης καλύπτεται από μυστήριο, με φήμες για εσωτερικό κύκλο μαθητών, απομονωμένες κοινότητες και αυστηρούς κανόνες μυστικότητας. Πολλοί θεωρούν ότι η φιλοσοφία του μετατράπηκε με τον καιρό σε ένα ημι-θρησκευτικό κίνημα με αρχηγικό χαρακτήρα.

Παρά την αμφισβήτηση, ο Καστανιέδα άσκησε τεράστια επιρροή σε όσους επιδίωκαν μια μη ορθόδοξη προσέγγιση στη γνώση και την πνευματικότητα. Το έργο του διαβάστηκε από ανθρώπους της αντικουλτούρας των 60s & 70s, διανοούμενους, ψυχοναύτες, ερευνητές του υπερβατικού και καλλιτέχνες. Ενέπνευσε συγγραφείς όπως ο Terence McKenna, ενώ ακόμα και σήμερα αναφέρεται συχνά από αναζητητές της ενεργειακής θεραπείας, των σαμανικών ταξιδιών και του νεο-γνώσης.
Η έννοια της “άλλης πραγματικότητας”, η ιδέα ότι μπορούμε να “ονειρευτούμε διαφορετικά”, και η κατανόηση του εαυτού ως δυναμική ενεργειακή δομή, έχουν βρει θέση σε διάφορα ρεύματα του σύγχρονου εσωτερισμού, της yoga, του διαλογισμού και των new age πρακτικών.

Ο Κάρλος Καστανιέδα ήταν ένας άνθρωπος που έζησε ανάμεσα στον μύθο και την πραγματικότητα, στη γνώση και τη μυθοπλασία. Για κάποιους ήταν ένας απατεώνας με χαρισματικό λόγο. Για άλλους, ένας γνήσιος εσωτερικός οδοιπόρος που αποκάλυψε με απλό αλλά ριζοσπαστικό τρόπο την κρυμμένη φύση της ύπαρξης.

Ανεξάρτητα από την αλήθεια πίσω από τα κείμενά του, τα βιβλία του αποτελούν πνευματικές πύλες που συνεχίζουν να συγκινούν, να εμπνέουν και να προβληματίζουν, θυμίζοντας μας ότι ίσως η πραγματικότητα δεν είναι τόσο σταθερή όσο νομίζουμε και ότι η γνώση μπορεί να προσεγγιστεί με τρόπους πέρα από το προφανές.